Đặt vấn đề

Nguyên tắc cá thể hóa hình phạt là một trong những trụ cột cơ bản của luật hình sự hiện đại, đòi hỏi việc áp dụng hình phạt không chỉ căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm của tội phạm mà còn phải xem xét đến nhân thân và các yếu tố chủ quan, khách quan khác của người phạm tội. Trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam, vai trò này được thể hiện rõ nét thông qua việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ (TTGN) và tình tiết tăng nặng (TTTN) trách nhiệm hình sự, quy định tại Điều 51 và Điều 52 Bộ luật Hình sự năm 2015 được sửa đổi, bổ sung năm 2017 và 2025 (sau đây gọi chung là BLHS năm 2015). Tuy nhiên, do tính chất định tính của nhiều quy định, thực tiễn xét xử đã nảy sinh nhiều vướng mắc, cách hiểu chưa thống nhất giữa các cơ quan tố tụng. Trước bối cảnh đó, Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ngày 30/9/2025 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP) đã được ban hành như một văn bản hướng dẫn pháp luật kịp thời, nhằm làm rõ các khái niệm pháp lý trừu tượng và chuẩn hóa quy trình áp dụng các tình tiết này. Bài viết này đi sâu phân tích sự cần thiết, nội dung cốt lõi và những vấn đề đặt ra trong quá trình triển khai Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP.

1. Sự cần thiết và ý nghĩa pháp lý của việc ban hành Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP

Thứ nhất, thực tiễn áp dụng Điều 51 và Điều 52 BLHS năm 2015 từ trước đến nay thường gặp phải khó khăn trong việc định lượng và diễn giải thống nhất. Các thuật ngữ như "người không thể tự vệ" hay việc định lượng chính xác hành vi "ngăn chặn hoặc giảm bớt tác hại" của tội phạm là những ví dụ điển hình cho sự thiếu rõ ràng. Sự thiếu thống nhất này dẫn đến rủi ro về sự thiếu nhất quán trong việc quyết định hình phạt giữa các Tòa án và các cấp xét xử. Nhu cầu cần có hướng dẫn chi tiết của ngành tư pháp là cấp bách để giải quyết các vướng mắc kéo dài. Chính vì vậy, ngày 30/9/2025, Hội đồng Thẩm phán TANDTC đã ban hành Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP và chính thức có hiệu lực thi hành kể từ ngày 15/11/2025.  Phạm vi hướng dẫn của Nghị quyết bao quát toàn diện Điều 51 và Điều 52 BLHS năm 2015. Việc ban hành Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP nhằm chuẩn hóa toàn diện các quy định liên quan đến hình phạt và trách nhiệm hình sự, đảm bảo tính liên thông và hiệu lực pháp lý cao nhất cho các quy định của BLHS.

Thứ hai, ý nghĩa cốt lõi của Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP là đảm bảo áp dụng thống nhất pháp luật, góp phần nâng cao tính công bằng, minh bạch và nhân đạo trong hoạt động xét xử hình sự. Bằng cách cung cấp các căn cứ pháp lý rõ ràng, Nghị quyết giúp Thẩm phán có cơ sở vững chắc khi cân nhắc áp dụng các tình tiết, qua đó giảm thiểu rủi ro tùy tiện hoặc thiếu nhất quán trong việc định hình phạt. Đặc biệt, Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP giải quyết xung đột pháp lý quan trọng tồn tại lâu nay là nguyên tắc cấm áp dụng hai lần đối với một tình tiết. Nghị quyết đưa ra hướng dẫn triệt để về việc xử lý khi một tình tiết vừa là TTTN quy định tại Điều 52, vừa là tình tiết định khung hình phạt trong điều luật cụ thể. Sự cần thiết này nảy sinh từ thực tiễn tranh cãi về việc lựa chọn áp dụng tình tiết định khung cao nhất hay áp dụng cả TTTN chung, gây ảnh hưởng đến tổng thể hình phạt. Ngoài ra, việc làm rõ các điều kiện áp dụng Điều 54 BLHS năm 2015 (Quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt) giúp Tòa án cá thể hóa hình phạt đối với những trường hợp có sự ăn năn, hối cải rõ rệt hoặc có những đóng góp cụ thể trong việc khắc phục hậu quả. Điều này thể hiện tính nhân đạo của luật hình sự, khuyến khích người phạm tội thực hiện các hành vi tích cực để chuộc lỗi.

2. Một số nội dung trọng tâm của Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP

Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP tập trung vào việc giải thích và định lượng các điều kiện áp dụng trong năm trường hợp phức tạp nhất của thực tiễn xét xử, qua đó chuẩn hóa hành vi tố tụng của các cơ quan tiến hành tố tụng.

Thứ nhất, định lượng điều kiện áp dụng hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt. Một trong những điểm mới mang tính định lượng cao nhất của Nghị quyết là quy tắc áp dụng Điều 54 BLHS năm 2015, cho phép quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt hoặc chuyển sang loại hình phạt khác. Quy tắc về số lượng tình tiết giảm nhẹ được quy định chặt chẽ: để áp dụng Điều 54, số TTGN phải nhiều hơn số TTTN từ 02 tình tiết trở lên. Điều này cung cấp một ngưỡng định lượng cụ thể, loại bỏ sự mơ hồ trong việc xác định "có nhiều" tình tiết giảm nhẹ. Về yêu cầu chất lượng, Nghị quyết yêu cầu trong số các TTGN đó, phải có ít nhất 02 tình tiết giảm nhẹ quy định tại Khoản 1 Điều 51 BLHS. Khoản 1 Điều 51 bao gồm các tình tiết có tính chất khách quan, hành động cụ thể của bị cáo, trong khi Khoản 2 tập trung vào các tình tiết về nhân thân hoặc hoàn cảnh (như có thành tích, là người có công). Việc Nqhị quyết yêu cầu tối thiểu 02 TTGN Khoản 1 cho thấy định hướng rõ ràng là hạn chế việc áp dụng hình phạt đặc biệt này chỉ dựa vào các yếu tố nhân thân. Thay vào đó, Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP ưu tiên những hành vi tích cực, chủ động của bị cáo nhằm khắc phục hậu quả tội phạm. Điều này củng cố nguyên tắc hình phạt phải gắn liền với hành vi thực tế và mức độ nỗ lực chuộc lỗi của người phạm tội, thay vì chỉ dựa vào sự ưu tiên xã hội.

Thứ hai, giải thích và hướng dẫn chi tiết về tình tiết giảm nhẹ. Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP cung cấp giải thích chi tiết cho một số tình tiết giảm nhẹ thường gây tranh cãi, trong đó nổi bật là:

(1) Tình tiết “Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm” (Điểm a, Khoản 1 Điều 51): Nghị quyết đã phân tách rõ hai hành vi này. "Ngăn chặn tác hại" được hiểu là tội phạm đã thực hiện nhưng người phạm tội dùng mọi biện pháp để ngăn không cho thiệt hại xảy ra. "Làm giảm bớt tác hại" là khi thiệt hại đang xảy ra, và người phạm tội dùng mọi biện pháp ngăn không cho thiệt hại tiếp tục hoặc trở nên lớn hơn. Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP cũng làm rõ hành vi ngăn chặn/giảm bớt tác hại có thể là tự nguyện hoặc do bị thuyết phục, hoặc do yếu tố khách quan tác động. Tuy nhiên, mức độ giảm nhẹ trách nhiệm hình sự được xác định dựa trên thái độ chủ quan của người phạm tội trong quá trình này. Ví dụ, người gây tai nạn giao thông lập tức đưa nạn nhân đi cấp cứu kịp thời, làm giảm tỷ lệ thương tật, sẽ được áp dụng tình tiết giảm nhẹ này.

(2) Tình tiết “Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân” (Điểm i, Khoản 1 Điều 51): Nghị quyết cung cấp hướng dẫn làm rõ mức độ kích động và định nghĩa "hành vi trái pháp luật" của nạn nhân, giúp Tòa án có cơ sở vững chắc hơn khi xem xét sự tác động của nạn nhân đối với hành vi phạm tội của bị cáo.

(3) Quy tắc áp dụng đồng thời “Tự thú” và “Thành khẩn khai báo”: Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP hướng dẫn một trường hợp đặc biệt: khi người phạm tội không chỉ khai nhận thành khẩn hành vi đã bị phát hiện ("thành khẩn khai báo"), mà còn chủ động khai báo (tự thú) hành vi phạm tội khác trước đó chưa bị phát hiện. Trong trường hợp này, cần áp dụng đồng thời 02 tình tiết giảm nhẹ là “thành khẩn khai báo” và “người phạm tội tự thú”. Việc cho phép áp dụng đồng thời hai tình tiết này là một sự khuyến khích pháp lý mạnh mẽ. Nó thúc đẩy người phạm tội hợp tác toàn diện với cơ quan điều tra, giúp giải quyết triệt để các vụ án phức tạp và giảm thiểu chi phí tố tụng, đồng thời tạo điều kiện cho người phạm tội được hưởng sự khoan hồng phù hợp.

Thứ ba, hướng dẫn và giải thích chi tiết về tình tiết tăng nặng. Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP cũng làm rõ nhiều tình tiết tăng nặng để đảm bảo hình phạt nghiêm minh đối với những hành vi có mức độ nguy hiểm cao hơn:

(1) Tình tiết “Phạm tội đối với người ở trong tình trạng không thể tự vệ được” (Điểm k, Khoản 1 Điều 52): Nghị quyết giải thích cụ thể tình tiết này áp dụng khi phạm tội đối với những người đang trong các hoàn cảnh khiến họ yếu thế và không thể tự bảo vệ bản thân. Cụ thể bao gồm: (a) Nạn nhân không thể chống cự được (ví dụ: bị tai nạn, bị trói, bị ngất, hoặc bị khuyết tật); và (b) Nạn nhân mất hoặc bị hạn chế khả năng nhận thức, điều khiển hành vi (ví dụ: do say rượu, dùng thuốc ngủ, ma túy, hoặc bệnh tâm thần). Hướng dẫn này rất quan trọng trong các tội xâm phạm tình dục hoặc xâm phạm tính mạng/sức khỏe, làm rõ tiêu chí xác định tính chất tăng nặng của hành vi phạm tội.

(2) Hướng dẫn áp dụng “Tái phạm nguy hiểm”: Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP giải thích rõ trường hợp người phạm tội trước đó đã bị kết án về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng, chưa được xóa án tích mà lại tiêp tục phạm 02 tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng thì phải áp dụng tình tiết "tái phạm nguy hiểm" đối với cả 02 tội. Nếu điều luật quy định "tái phạm nguy hiểm" là tình tiết định khung hình phạt, thì áp dụng là tình tiết định khung hình phạt, nếu điều luật không quy định "tái phạm nguy hiểm" là tình tiết định khung hình phạt, thì áp dụng là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự "tái phạm nguy hiểm" quy định tại điểm h khoản 1 Điều 52 của Bộ luật Hình sự.

Thứ tư, quy tắc xử lý tình tiết đan xen (Định khung và tăng nặng chung). Quy tắc xử lý tình tiết đan xen, hay còn gọi là nguyên tắc chống “tính trùng lặp”, là điểm cốt lõi nhằm đảm bảo tính công bằng trong việc định khung và định lượng hình phạt. Nghị quyết đưa ra hướng dẫn cụ thể để tránh trường hợp Tòa án áp dụng cùng một tình tiết hai lần (vừa là căn cứ định khung hình phạt, vừa là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự chung). Quy tắc được thể hiện như sau:

Bên cạnh đó, Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP còn làm rõ sự phân biệt giữa “Phạm tội 02 lần trở lên,” “tái phạm” (hoặc tái phạm nguy hiểm) và “có tính chất chuyên nghiệp,” đặc biệt trong trường hợp phạm tội từ 05 lần trở lên mà có lần đã bị kết án, chưa xóa án tích. Sự phân biệt này giúp Tòa án lựa chọn tình tiết tăng nặng hoặc định khung phù hợp nhất, phản ánh chính xác nhất mức độ thường xuyên và nguy hiểm của hành vi phạm tội.

3. Những vấn đề đặt ra khi triển khai Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP

Thứ nhất, Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP đã định lượng hóa nhiều điều kiện, nhưng thách thức lớn nhất vẫn nằm ở việc chứng minh ý chí chủ quan và tính khách quan của hành vi. Việc chứng minh bản chất của hành vi "ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại" là tự nguyện, chủ động, hay do yếu tố khách quan vẫn đòi hỏi sự đánh giá kỹ lưỡng. Mức độ giảm trách nhiệm hình sự phụ thuộc vào thái độ chủ quan của bị cáo, buộc công tác điều tra và tranh tụng phải thu thập chứng cứ chi tiết về diễn biến tâm lý và hành động của bị cáo ngay sau khi phạm tội.

Thứ hai, việc áp dụng Điều 54 BLHS năm 2025 yêu cầu ít nhất 02 TTGN tại khoản 1 Điều 51 cũng đặt ra thách thức trong việc phân loại chính xác các tình tiết giảm nhẹ hỗn hợp. Để áp dụng chính xác các hướng dẫn này, các cơ quan tiến hành tố tụng phải nâng cao tiêu chuẩn về chất lượng chứng cứ. Ví dụ, việc chứng minh "người ở trong tình trạng không thể tự vệ" đòi hỏi không chỉ lời khai mà còn phải có báo cáo y tế, giám định tâm thần hoặc hồ sơ bệnh án chi tiết, thay vì chỉ là sự suy đoán. Điều này sẽ làm tăng tính chuyên môn hóa và gánh nặng chứng minh trong quá trình tố tụng hình sự, nhưng đồng thời đảm bảo hình phạt được áp dụng dựa trên cơ sở khoa học và khách quan.

Thứ ba, Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP đã quy định rõ về phạm vi hiệu lực của nó đối với các bản án đã có hiệu lực pháp luật. Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP nghiêm cấm việc căn cứ vào Nghị quyết này để kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm đối với các bản án, quyết định hình sự đã có hiệu lực pháp luật.

Quy định này củng cố nguyên tắc bất hồi tố của pháp luật hình sự, đảm bảo tính ổn định, dứt điểm của các phán quyết tư pháp. Do Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP là văn bản hướng dẫn áp dụng chung và làm rõ thuật ngữ, chứ không phải là luật hình sự mới thay đổi cấu thành tội phạm hoặc bãi bỏ hình phạt, nên việc không cho phép hồi tố theo thủ tục đặc biệt (giám đốc thẩm, tái thẩm) đối với các bản án đã có hiệu lực nhằm tránh làm xáo trộn hệ thống xét xử, ngay cả khi hướng dẫn mới có thể diễn giải một tình tiết theo hướng có lợi hơn cho bị cáo trong tương lai. Tính ổn định pháp lý là yếu tố then chốt cần được bảo đảm trong hoạt động tư pháp.

Thứ tư, để triển khai hiệu quả Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan tố tụng, cụ thể là: (1) Cần tổ chức các hội nghị tập huấn chuyên sâu, không chỉ cho Thẩm phán mà còn cho Kiểm sát viên, Điều tra viên và Luật sư, nhằm thống nhất nhận thức về các khái niệm mới được giải thích trong Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP. (2) Tăng cường tính giải trình của Tòa án bằng cách yêu cầu Thẩm phán phải ghi nhận và phân tích chi tiết, có lập luận pháp lý rõ ràng trong bản án về lý do chấp nhận hoặc bác bỏ từng tình tiết giảm nhẹ/tăng nặng. Điều này giúp cơ quan cấp trên dễ dàng giám sát việc áp dụng Điều 54 BLHS theo đúng định lượng của Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP. (3) Các cơ quan điều tra và Viện kiểm sát nên tiêu chuẩn hóa việc thu thập và trình bày chứng cứ liên quan đến TTGN/TTTN, đặc biệt là các chứng cứ định lượng (ví dụ: hồ sơ y tế chứng minh tình trạng bệnh tật, hồ sơ tài chính chứng minh việc bồi thường thiệt hại), để tạo cơ sở vững chắc cho việc áp dụng các tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng một cách chính xác.

4. Kết luận

Nghị quyết số 04/2025/NQ-HĐTP là một bước tiến quan trọng, mang ý nghĩa lịch sử trong việc hoàn thiện cơ chế cá thể hóa hình phạt trong hệ thống tư pháp hình sự Việt Nam. Bằng việc cung cấp hướng dẫn chi tiết, định lượng hóa các tiêu chí giảm nhẹ hình phạt đặc biệt theo Điều 54 BLHS năm 2025 và làm rõ các khái niệm pháp lý phức tạp, Nghị quyết đã thiết lập một hành lang pháp lý vững chắc. Văn bản này đảm bảo tính công bằng, minh bạch và nhất quán trong hoạt động xét xử hình sự, từ đó củng cố lòng tin của công chúng vào nền tư pháp. Việc triển khai thành công Nghị quyết đòi hỏi sự nỗ lực chung, kiên định áp dụng các hướng dẫn mới và không ngừng nâng cao nghiệp vụ của toàn bộ hệ thống tố tụng./.

Tài liệu tham khảo:

1. Quốc hội nước Cộng hoà XHCN Việt Nam, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017, 2025).

2. Toà án nhân dân tối cao, Nghị quyết 04/2025/NQ-HĐTP ngày 30/9/2025 Hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 của Bộ luật Hình sự.

3. Hướng dẫn áp dụng tình tiết tăng nặng với hành vi phạm tội đối với người ở trong tình trạng không thể tự vệ được, https://newlawfirm.com.vn/huong-dan-ap-dung-tinh-tiet-tang-nang-voi-hanh-vi-pham-toi-doi-voi-nguoi-o-trong-tinh-trang-khong-the-tu-ve-duoc 

ThS, Trung tá Huỳnh Trung Hậu

Khoa Luật, Trường Đại học CSND