Theo Cơ quan Thống kê Dân số trực thuộc Bộ Y tế, mức sinh của Việt Nam vào năm 2024 là 1,91 con/phụ nữ (giảm từ 2,11 (năm 2021), 2,01 (năm 2022) và 1,96 (năm 2023)) đồng thời dự kiến cả nước có số người trên 60 tuổi đạt 18 triệu người vào năm 2030 và 38 triệu người vào năm 2038. Việt Nam được đánh giá có thể vươt qua giai đoạn “dân số vàng” chỉ trong khoảng từ 26 – 30 năm. Trong bối cảnh nước ta đứng trước những thách thức lớn về dân số như mức sinh thấp, tốc độ già hóa nhanh, mất cân bằng giới tính khi sinh và chất lượng dân số còn hạn chế, việc xây dựng Luật Dân số là hết sức cần thiết nhằm kịp thời có những quy định phù hợp, tận dụng tốt nhất giai đoạn dân số vàng và định hướng phát triển dân số bền vững cho tương lai. Chính vì vậy, Dự thảo Luật Dân số đang được Bộ Y tế hoàn thiện và lấy ý kiến nhân dân, đã thể hiện nhiều nội dung đổi mới nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn hiện nay. Trong phạm vi bài viết, tác giả đề cập đến một số điểm đáng chú ý, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến phụ nữ và trẻ em:

Thứ nhất, khẳng định quyền tự quyết trong sinh con của người dân

Một trong những điểm thay đổi quan trọng nhất là dự thảo đã bãi bỏ quy định giới hạn số con, thay vào đó khẳng định rõ quyền của cặp vợ chồng và cá nhân trong việc tự quyết định thời điểm sinh, số con và khoảng cách giữa các lần sinh. Đây là bước tiến phù hợp với Hiến pháp và pháp luật quốc tế, đồng thời đáp ứng yêu cầu thực tế khi nhiều địa phương đang đối mặt với mức sinh thấp. Cụ thể Dự thảo Luật Dân số đã chính thức xác lập nguyên tắc: “Mỗi cá nhân, cặp vợ chồng có quyền quyết định việc sinh con, bao gồm số lượng, thời điểm và khoảng cách sinh con, trên cơ sở phù hợp với điều kiện kinh tế, sức khỏe và nguyện vọng của mình.”.

Việc trao quyền tự quyết không đồng nghĩa với việc bỏ ngỏ điều tiết dân số. Dự thảo luật vẫn quy định trách nhiệm của Nhà nước trong việc công bố định kỳ mức sinh của từng địa phương, phân loại thành ba nhóm: mức sinh thấp, mức sinh thay thế và mức sinh cao. Từ đó, Nhà nước sẽ có chính sách khuyến khích phù hợp, ví dụ như: Khuyến sinh ở nơi có mức sinh thấp (Thành phố Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Đà Nẵng…); ổn định sinh ở nơi mức sinh thay thế (Hải Phòng, Quảng Ninh…); kiểm soát sinh cao ở một số vùng còn tỷ lệ sinh cao như Tây Nguyên, Tây Bắc…

Thứ hai, chính sách hỗ trợ sinh đủ hai con

Để khuyến khích sinh con tại các vùng có mức sinh thấp, dự thảo Luật bổ sung các chính sách ưu tiên, hỗ trợ phụ nữ sinh đủ hai con. Cụ thể, những phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ làm việc tại khu công nghiệp hoặc địa bàn khó khăn, nếu sinh đủ hai con sẽ được hỗ trợ về thuê/mua nhà ở xã hội, đồng thời được tiếp cận các dịch vụ y tế và phúc lợi thuận lợi hơn. Việc hỗ trợ cũng có thể dưới những hình thức khác như hỗ trợ tài chính trực tiếp, hỗ trợ giáo dục và nuôi dạy con cái…

Chính sách hỗ trợ sinh đủ hai con thể hiện sự chuyển đổi tư duy trong quản lý dân số: từ “kiểm soát sinh” sang “hỗ trợ sinh”, từ “giới hạn” sang “khuyến khích”. Đây là giải pháp cấp thiết để ứng phó với thực trạng mức sinh thấp và tốc độ già hóa dân số đang gia tăng nhanh tại Việt Nam, đồng thời tạo nền tảng pháp lý và xã hội cho sự phát triển bền vững của quốc gia.

Thứ ba, kéo dài thời gian nghỉ thai sản

Dự thảo đề xuất nâng thời gian nghỉ thai sản cho lao động nữ khi sinh con thứ hai từ 6 tháng lên 7 tháng, thể hiện chính sách nhân văn, góp phần đảm bảo sức khỏe cho mẹ và trẻ nhỏ, đồng thời tạo điều kiện tốt hơn cho nuôi con bằng sữa mẹ và chăm sóc trẻ sơ sinh.

Cần lưu ý đối tượng áp dụng Dự thảo luật đề cập là phụ nữ sinh đủ hai con, sinh con thứ hai đúng chính sách dân số (tức là không vi phạm quy định sinh con thứ ba trở lên trong trường hợp không được phép). Đây được xem là một biện pháp khuyến khích sinh con, nằm trong nhóm các chính sách ưu đãi đối với gia đình sinh đủ hai con trong bối cảnh mức sinh tại Việt Nam đang giảm mạnh.

Thứ tư, tăng cường chăm sóc sức khỏe tiền hôn nhân và trước sinh

Quy định của Dự thảo về việc tư vấn, khám sức khỏe tiền hôn nhân và trước sinh phải được khuyến khích và mở rộng trong cộng đồng phù hợp với yêu cầu thực tiễn hiện nay. Mục tiêu nhằm phát hiện sớm các bệnh lý di truyền, dự phòng dị tật bẩm sinh và nâng cao chất lượng dân số ngay từ đầu. Đây là các chính sách then chốt trong định hướng “chăm sóc sức khỏe toàn diện – từ trước hôn nhân đến sau sinh” để nâng cao chất lượng dân số, nguồn lực con người, giảm thiểu nguy cơ y tế cho phụ nữ và trẻ em.

Thứ năm, kiểm soát và công bố tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh

Dự thảo tiếp tục quy định nghiêm cấm các hành vi lựa chọn giới tính thai nhi, đồng thời yêu cầu cơ quan chức năng định kỳ công bố mức độ mất cân bằng giới tính tại địa phương, từ đó có chính sách can thiệp phù hợp. Việc minh bạch số liệu là cần thiết để nâng cao nhận thức và trách nhiệm của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Cụ thể Dự thảo Luật Dân số đề xuất các biện pháp mạnh mẽ để kiểm soát và công bố công khai tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh (MCBGTKS), với mục tiêu đưa tỷ số giới tính khi sinh (TGKS) trong phạm vi tự nhiên (khoảng 103–107 bé trai/100 bé gái).

Thứ sáu, lồng ghép dân số vào các chiến lược phát triển

Một điểm mới mang tính định hướng lâu dài là việc lồng ghép yếu tố dân số vào các chiến lược, quy hoạch và kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh. Điều này bảo đảm dân số không chỉ là vấn đề riêng lẻ, mà là yếu tố cấu thành của quá trình phát triển bền vững quốc gia. Lồng ghép dân số vào chiến lược phát triển là bước đột phá trong quản lý nhà nước về dân số. Không còn nhìn dân số là gánh nặng, Dự thảo Luật định hướng coi dân số là nguồn lực chiến lược – cần được quy hoạch, tích hợp và khai thác hiệu quả trong tất cả các chính sách phát triển quốc gia.

Dự thảo Luật Dân số đã thể hiện nhiều đổi mới quan trọng, phù hợp với tình hình dân số hiện nay của Việt Nam. Việc sớm ban hành và triển khai luật này sẽ góp phần xây dựng một chính sách dân số linh hoạt, nhân văn và hiệu quả hơn, đồng thời bảo đảm quyền con người và nâng cao chất lượng dân số trong dài hạn./.

TS Vũ Thị Hồng Phương – Khoa Luật

Tài liệu tham khảo:

1. Dự thảo Luật Dân số  (https://drive.google.com/drive/folders/1xwYyvFm6SzT5SofPsLH_RrJuyWZEPNnz?usp=sharing)

2. Tổng cục thống kê (2011), Dự báo dân số Việt Nam 2009 – 2049, Hà Nội (https://www.gso.gov.vn/wp-content/uploads/2019/03/Du-bao-dan-so.pdf)

3. Tổng cục thống kê (2021), Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019 – Thực trạng và các yếu tố tác động đến mức sinh tại Việt Nam, Hà Nội (https://vietnam.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/20210630_final_fertilityreport_vn.pdf?utm_source=chatgpt.com)